Un investigador do afiado

Nestas páxinas sempre tratamos de dar información desta industria ambulante que é o mundo do afiado. Desde aqueles homes que saían da provincia de Ourense coa roda empuxada por eles, a roda montada nun carro tirado por un burro, pasando pola bicicleta e pola moto ata chegar ao taller montado nunha furgoneta na que se anuncian como afiador.com. Estes últimos afiadores deixaron a un lado o chifre para entrar de cheo na era da informática, xa que moitas veces decidían saír polo mundo con máis carga de ilusión e necesidade de acadar os medios económicos para vivir que con coñecementos do oficio. Se este novo afiador pertencía a unha familia que xa levaba varias xeracións afiando polas terras de Castela, pois o rapaz con tan só doce ou catorce anos acompañaba o pai naquelas longas tempadas, verdadeiramente podemos dicir que aprendera o oficio e tivera un bo mestre. Pero tamén era frecuente que este rapaz realizase o labor de criado ou de axudante dun veciño e, ao pouco tempo, podía facerse cunha tarazana e saír a percorrer o mundo pola súa conta, o que levaba consigo que moitas veces aprendían o oficio derramando moitas das pezas que afiaban, sobre todo se eran pezas delicadas e difíciles de afiar como as navallas de afeitar. Lembro agora o comentario que me fixera algún deles nunha entrevista e dicíame que tivera que saír correndo porque pasara a navalla dun lado para o outro na pedra e logo non sabía que lle dicir ao barbeiro. Contan os vellos profesionais que presumen deste oficio que o afiado non se aprende en dous días e din que moitos rapaces que saían do mundo rural, pois desde ben novos andaban a afiar as ferramentas no molexón, e que eran atrevidos, logo dunha primeira aprendizaxe xa se botaban a dar voltas polos camiños de Castela. Os afiadores que ían ás grandes cidades como Madrid, Barcelona, Valencia... ou os que atrevesaban o Atlántico rumbo a Brasil, Cuba, Arxentina... adoitaban ir xa co oficio aprendido.
Dun xeito xeneralizado puiden apreciar que moitos dos afiadores que entrevistei ao logo dos anos estaban orgullosos do seu oficio. Tamén vin discrepancias entre eles no tocante á ferramenta que se debía utilizar. A maioría di que se afía mellor na roda tradicional, xa que a bicicleta se move máis e a moto vai a demasiadas revolucións. Tamén a maior parte deles presume de que tivo unha clientela fixa ben en lugares de Castela aos que acudían cada tempada ou ben nas cidades onde afiaban nos mercados. Pero tamén atopei algúns que presumían de que entre os seus clientes estaban varias clínicas que precisaban ter as ferramentas de corte perfectamente afiadas para as operacións que realizaban despois os cirurxiáns.
Como dicía ao comezo, este oficio desempeñárono, e aínda continúan a desempeñar, afiadores que saíron a maioría deles da provincia de Ourense: Nogueira de Ramuín, O Pereiro de Aguiar, Esgos, Castro Caldelas, San Xoán de Río, Trives, Chandrexa de Queixa, Rabal, Montederramo, A Teixeira… Moitos daqueles afiadores están hoxe en día xubilados e contan que foron emigrantes temporeiros no Estado español ou emigrantes fixos en calquera outro lugar do mundo. Pero o que xa non é tan fácil atopar neste ofico é que un estudante de Medicina compartise os seus estudos coa aprendizaxe de afiador especializado en afiar o instrumental de corte para facer delicadas operacións nada menos que nos ollos.

O pasado mes de maio faleceu en Pontevedra D. Faustino Santalices Muñiz, doutor en Medicina e Cirurxía, oftalmólogo e afiador. Este investigador foi fillo doutro gran talento no mundo da investigación dos instrumentos musicais como a zanfona e a gaita e tamén da súa recuperación, D. Faustino Santalices Pérez. Entre as actividades que o Dr. Santalices Muñiz se dedicou a potenciar foi a figura de seu pai, do que foi depositario do seu arquivo. Este prestixioso doutor naceu en Bande e sempre presumiu de que só se podía ser bo afiador se se nacera na provincia de Ourense. Debido ao seu traballo como oftalmólogo, viviu en Madrid facendo compatible este traballo clínico co mundo do afiado do instrumental cirúrxico.
Cómpre dicir que este ilustre ourensán elevou a categoría científica o mundo do afiado a través da súa tese doutoral titulada «Valoración del instrumental de corte en cirugía ocular» en setembro de 1956. Nesta tese fai un amplo estudo, entre outras cousas, da consistencia dos instrumentos de pequena sección, da dureza dos aceiros utilizados, etc. Cómpre salientar aquí tamén o estudo feito polo Dr. Santalices «Variaciones de los ángulos de filo en los instrumentos de cirugía ocular», publicado na revista Archivos de la Sociedad Oftalmológica Hispano-Americana, Tomo XXIV, número 3, Madrid, 1964 e o artigo «Nueva forma de afilado para aguja corneal», presentado na Sociedade Oftalmolóxica de Madrid en 1956 e tamén publicado na devandita revista.

Pero os coñecementos científicos deste ilustre afiador non quedaron só no mundo do afiado, no estudo do instrumental e incluso na pureza e composición dos aceiros con que eran fabricados, senón que inventou e patentou distintas ferramentas axeitadas para os usos clínicos como foi un novo modelo de pinza sen dentes, para o iris e outros usos. Convén que non esquezamos que tamén recibiu o nomeamento como membro da «Asociación de Becarios del Dr. Castroviejo» en Nova York o 1-1-1966.
Quero que estas liñas sirvan como unha humilde homenaxe póstuma ao Dr. Santalices Muñiz, un home bo e xeneroso que soubo levar ben alto o nome de Galicia, da súa terra ourensá e que dignificou o traballo dos afiadores cos estudos científicos que realizou ao longo de toda a súa vida.